球面座標のラプラシアン


 
$物理現象を勉強しているといたる所でラプラシアンが顔を出します。$
$事象が球対称な場合には直角座標よりも球面座標(空間極座標)$
$の方が扱いが簡単になりますので、球面座標によるラプラシアンが$
$必要となります。$
$ここでは、2階微分をダイレクトに力づくで出さずに、遠回り$
$ですが、ベクトル解析を使ってエレガント(?)に導きましょう。$


$球面座標(空間極座標ともいいます)は右図の$
$とおりで$
\[ \left\{ \begin{array}{l} x=r\sin \theta \cos \varphi \\ y=r\sin \theta \sin \varphi \\ z=r\cos \theta \\ \end{array} \right. \] $ただし r >0 ,\ \ 0 \leqq \theta \leqq \pi , \ \ 0 \leqq \varphi < 2\pi $

$と表されます。\ \ \boldsymbol {r}=(x,y,z) \ \ とすると$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial r}=(\sin \theta \cos \varphi,\ \sin \theta \sin \varphi , \ \cos \theta )$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \theta}=(r\cos \theta \cos \varphi,\ r\cos \theta \sin \varphi , \ -r\sin \theta )$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \varphi}=(-r\sin \theta \sin \varphi,\ r\sin \theta \cos \varphi , 0)$

$したがって$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial r} \cdot \cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \theta}=r\sin \theta \cos \theta \cos ^2 \varphi +r\sin \theta \cos \theta \sin ^2 \varphi -r\sin \theta \cos \theta =r\sin \theta \cos \theta -r\sin \theta \cos \theta =0$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \theta} \cdot \cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \varphi}=-r^2\sin \theta \cos \theta \sin \varphi \cos \varphi +r^2\sin \theta \cos \theta \sin \varphi \cos \varphi =0$

$\cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial \varphi} \cdot \cfrac{\partial \boldsymbol r}{\partial r}=-r\sin ^2\theta \sin \varphi \cos \varphi +r\sin ^2\theta \cos \varphi \sin \varphi =0$

$r 曲線、\theta 曲線、\varphi 曲線の接線ベクトルは互いに垂直で、グラフは下図のとおりです。$

 
\begin{eqnarray*} h_1&=&\sqrt{\big(\cfrac{\partial x}{\partial r}\big)^2+\big(\cfrac{\partial y}{\partial r}\big)^2+\big(\cfrac{\partial z}{\partial r}\big)^2}\\ \\ &=&\sqrt{(\sin \theta \cos \varphi)^2+(\sin \theta \sin \varphi )^2+\cos ^2 \theta }\\ \\ &=&\sqrt{\sin ^2 \theta + \cos ^2 \theta }\\ \\ &=& 1\\ \end{eqnarray*} \begin{eqnarray*} h_2&=&\sqrt{\big(\cfrac{\partial x}{\partial \theta}\big)^2+\big(\cfrac{\partial y}{\partial \theta}\big)^2+\big(\cfrac{\partial z}{\partial \theta}\big)^2}\\ \\ &=&\sqrt{(r\cos \theta \cos \varphi)^2+(r\cos \theta \sin \varphi )^2+(-r\sin \theta)^2 }\\ \\ &=&\sqrt{r^2\cos ^2 \theta + r^2\sin ^2 \theta }\\ \\ &=& r\\ \end{eqnarray*}
\begin{eqnarray*} h_3&=&\sqrt{\big(\cfrac{\partial x}{\partial \varphi}\big)^2+\big(\cfrac{\partial y}{\partial \varphi}\big)^2+\big(\cfrac{\partial z}{\partial \varphi}\big)^2}\\ \\ &=&\sqrt{(-r\sin \theta \sin \varphi)^2+(r\sin \theta \cos \varphi )^2}\\ \\ &=&\sqrt{r^2\sin ^2 \theta }\\ \\ &=& r\sin \theta \\ \end{eqnarray*}
$以上で、球面座標のラプラシアンが求まります。$

\begin{eqnarray*} \nabla ^2 \psi &=&\cfrac{1}{r^2\sin \theta }\left \{\cfrac{\partial}{\partial r}\big(r^2\sin \theta \cfrac{\partial \psi}{\partial r}\big) +\cfrac{\partial}{\partial \theta }\big(\sin \theta \cfrac{\partial \psi}{\partial \theta}\big) +\cfrac{\partial}{\partial \varphi}\big(\cfrac{1}{\sin \theta }\cfrac{\partial \psi}{\partial \varphi}\big)\right \}\\ \\ &=&\cfrac{1}{r^2}\cfrac{\partial}{\partial r}\big(r^2\cfrac{\partial \psi}{\partial r}\big) +\cfrac{1}{r^2\sin \theta }\cfrac{\partial}{\partial \theta }\big(\sin \theta \cfrac{\partial \psi}{\partial \theta}\big) +\cfrac{1}{r^2\sin ^2 \theta }\cfrac{\partial ^2 \psi}{\partial \varphi ^2}\\ \end{eqnarray*}

$\qquad 球面座標によるラプラシアン$

$\hspace{4em} \nabla ^2 \psi =\cfrac{1}{r^2}\cfrac{\partial}{\partial r}\big(r^2\cfrac{\partial \psi}{\partial r}\big) +\cfrac{1}{r^2\sin \theta }\cfrac{\partial}{\partial \theta }\big(\sin \theta \cfrac{\partial \psi}{\partial \theta}\big) +\cfrac{1}{r^2\sin ^2 \theta }\cfrac{\partial ^2 \psi}{\partial \varphi ^2}$



 

ページの先頭へ↑



メインメニュー に戻る